Τα αρωματικά φυτά και τα αιθέρια έλαια στη διατροφή των παραγωγικών ζώων.

Τα αρωματικά φυτά έχουν χρησιμοποιηθεί για εκατοντάδες χρόνια σε κάθε σημείο της γης, από πολυάριθμους πολιτισμούς, στη διατροφή αλλά και στην αντιμετώπιση προβλημάτων υγείας.

Πολλά από τα αρωματικά φυτά χαρακτηρίζονται ως φαρμακευτικά, διότι περιέχουν ουσίες με αποδεδειγμένες θεραπευτικές ιδιότητες. Κοινό χαρακτηριστικό των αρωματικών φυτών η παρουσία των αιθέριων ελαίων (Essential Oils, EOs) που τους δίνουν ένα ιδιαίτερο άρωμα.

Τα αιθέρια έλαια είναι πτητικές ενώσεις μικρού μοριακού βάρους και περιέχουν κυρίως τερπενικούς υδρογονάνθρακες, αλκοόλες, αλδεϋδες, κετόνες, οξέα , εστέρες και φαινόλες. Μπορεί να βρεθούν περισσότερες από 200 ενώσεις σε ένα αιθέριο έλαιο. Τα κύρια συστατικά ωστόσο είναι συνήθως 5-10 και αποτελούν μέχρι και το 98% του συνόλου του αιθέριου ελαίου.

Αδενικά τριχώματα

Εσωτερικοί εκκριτικοί σχηματισμοί

Τα φυτά χρησιμοποιούν αυτές τις χημικές ενώσεις ως απωθητικά εντόμων και ζώων. Αναστέλλουν τη φύτρωση των σπερµάτων άλλων φυτών δηµιουργώντας γύρω από το φυτό που τα παράγει ένα µικροπεριβάλλον χωρίς ανταγωνισµό στην πρόσληψη νερού και θρεπτικών συστατικών από το έδαφος. Δηµιουργούν στην επιφάνεια των φυτικών οργάνων µια «ασπίδα» που απορροφά την υπεριώδη ακτινοβολία και προστατεύει τον πυρήνα των κυττάρων και τους χλωροπλάστες από βλάβες. Επίσης, δρουν ως αντιμικροβιακοί, αντιμυκητισιακοί και αντιβακτηριακοί παράγοντες ενάντια σε ένα ευρύ φάσμα μικροοργανισμών που μπορεί να απειλήσουν την επιβίωση των φυτών.

Τα φυτά αποθηκεύουν τα αιθέρια έλαια είτε σε εξωτερικούς εκκριτικούς σχηματισμούς, που βρίσκονται στην επιφάνεια του φυτού, είτε σε εσωτερικούς εκκριτικούς σχηματισμούς, που βρίσκονται εντός του φυτικού υλικού.  Οι εξωτερικοί εκκριτικοί σχηματισμοί ονομάζονται αδενικά τριχώματα. Βρίσκονται στην επιφάνεια του φυτού (όπως στα φύλλα) και πιστεύεται ότι είναι υπεύθυνοι για την παραγωγή των χημικών ουσιών που αποτρέπουν ή προσελκύουν παράσιτα ή επικονιαστές. Εξωτερικά αδενικά τριχώματα παρατηρούνται συνηθέστερα σε φυτά της οικογένειας των Lamiaceae (Χειλανθή, - η οικογένεια με τον μεγαλύτερο αριθμό αρωματικών φυτών στην Ελλάδα). Οι εσωτερικοί εκκριτικοί σχηματισμοί εμφανίζονται ως μεγάλοι σφαιρικοί ή ωοειδείς μεσοκυττάριοι χώροι ή αγωγοί  και συνηθέστερα παρατηρούνται σε φυτά των οικογενειών Myrtaceae,  Asteraceae,  Pinaceae, Apiaceae κά.. 

 Τα αρωματικά φυτά και τα αιθέρια έλαια στη διατροφή των παραγωγικών ζώων.

Τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουμε δει μια σημαντική αύξηση στη χρήση αιθέριων ελαίων ως πρόσθετες ύλες στη διατροφή των ζώων. Ένας από τους κύριους λόγους για αυτήν την τάση είναι  η προσπάθεια υποκατάστασης της χρήσης των αντιβιοτικών ως αυξητικών παραγόντων, που έχουν εντελώς απαγορευθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση από το 2006, επειδή υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι συμβάλλουν στην αύξηση της αντίστασης των παθογόνων στα αντιβιοτικά.

Πολλά αρωματικά φυτά και αιθέρια έλαια χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση του αρώματος και τη γευστικότητα των ζωοτροφών ή για να επηρεάσουν άλλες παραμέτρους της ζωικής παραγωγής. Από τις πολυάριθμες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί με αυτή την κατηγορία των πρόσθετων υλών, τα περισσότερα από τα θετικά αποτελέσματα εμφανίζονται  στην αύξηση της πρόσληψης τροφής, στο ποσοστό μετατρεψιμότητας των ζωοτροφών και στην αύξηση του βάρους των ζώων. Επίσης, ορισμένα αρωματικά φυτά και τα αιθέρια έλαιά τους  είναι γνωστά – όπως αναφέραμε προηγουμένως - για την  αντιμικροβιακή, αντιμυκητιακή και αντιϊική δράση τους. Επιπλέον, οι ισχυρισμοί που συχνά συνοδεύουν τη χρήση κυρίως αιθέριων ελαίων αφορούν στην ενίσχυση της παραγωγής των πεπτικών εκκρίσεων και στην απορρόφηση θρεπτικών συστατικών, στην ενίσχυση της εντερικής μικροχλωρίδας στον ανταγωνισμό της κατά των παθογόνων, στην εμφάνιση αντιοξειδωτικών ιδιοτήτων και στην ενίσχυση της ανοσολογικής απόκρισης των ζώων.

   Πτηνά  - Χοίροι  

Στα πουλερικά, οι περισσότερες μελέτες δεν έχουν δείξει καμία σημαντική αλλαγή στην πρόσληψη τροφής, αν και συχνά φάνηκε να ενισχύεται η ανάπτυξη και το ποσοστό μετατρεψιμότητας της τροφής (πίνακας 1).

Σε ανασκόπηση ερευνητικών εργασιών σε χοιρίδια αναφέρθηκε ότι η μέση βελτίωση στην αύξηση του  σωματικού βάρους, στη πρόσληψη και το ποσοστό μετατρεψιμότητας  της τροφής που προκαλείται από την ενσωμάτωση διαφόρων αιθέριων ελαίων ήταν 2.0, 0,9 και 3,0% αντίστοιχα. Η ενσωμάτωση αιθέριων ελαίων ειδικά στις δίαιτες χοιρομητέρων σε γαλουχία, έχει προσελκύσει αυξημένο ενδιαφέρον. Άλλοι ερευνητές ανέφεραν ότι η συμπλήρωση με 2 g/kg από ένα μίγμα αιθέριων ελαίων 10 ημέρες πριν την εκτιμώμενη ημερομηνία τοκετού μέχρι και τον απογαλακτισμό, βελτίωσε τη πρόσληψη τροφής των χοιρομητέρων στο πρώτο στάδιο της γαλουχίας, μείωσε  την απώλεια βάρους της χοιρομητέρας κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας της γαλουχίας και αύξησε  το βάρος των χοιριδίων κατά τον απογαλακτισμό. Σε μια άλλη μελέτη, στην οποία συμπεριελήφθησαν 2100 χοιρομητέρες, βρέθηκε ότι οι χοιρομητέρες που τρέφονταν με ζωοτροφές που περιείχαν 1 g/kg αιθέριο έλαιο ρίγανης είχαν υψηλότερο ποσοστό πρόσληψης τροφής, χαμηλότερο ετήσιο ποσοστό θνησιμότητας (4.0% εναντίον 6,9%), μειωμένο ποσοστό θανάτων χοιρομητέρων κατά τη διάρκεια της γαλουχίας (8% έναντι 14%), αύξηση του ποσοστού θηλασμού (77.0 εναντίον 69,9%), αύξηση του αριθμού των ζώντων χοιριδίων ανά γέννα (10.49 εναντίον 9.95) και μείωση ποσοστού θνησιγένειας (0,91 εναντίον 0,81).

Ωστόσο, τα αποτελέσματα που εμφανίζονται στη διεθνή βιβλιογραφία είναι αντιφατικά και η γνώση του μηχανισμού δράσης των αιθέριων ελαίων ελλιπής. Αλλά ακόμη και αν υπάρχουν αβεβαιότητες, τα περισσότερα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά και δείχνουν ότι τα αρωματικά φυτά και τα αιθέρια έλαια είναι σε θέση να βελτιώσουν τις ζωοτεχνικές αποδόσεις σε χοίρους και πτηνά. 

   Μηρυκαστικά

Οι διαιτολόγοι των μηρυκαστικών έχουν κυρίως δείξει ενδιαφέρον  στη χρήση αιθέριων ελαίων λόγω της ιδιότητάς τους να βελτιώνουν τη γευστικότητα των ζωοτροφών. Ωστόσο, τα αποτελέσματα μελετών σε καλλιέργειες in vitro αποδεικνύουν ότι τα αιθέρια έλαια ή τα συστατικά τους έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν την αξιοποίηση του αζώτου ή / και την ενέργεια των ζωοτροφών μεταβάλλοντας τον μικροβιακό πληθυσμό του πεπτικού συστήματος των μηρυκαστικών. Πρέπει όμως να τονιστεί ότι,  αυτές οι ανταποκρίσεις παρατηρούνται μόνο με υψηλές δόσεις αιθέριων ελαίων, οι οποίες όμως μπορούν να εμποδίσουν τη διαδικασία των ζυμωτικών διαδικασιών στη μεγάλη κοιλία και να προκαλέσουν πτώση στη συνολική παραγωγή πτητικών οξέων. Η μακροχρόνια έκθεση του μικροβιακού πληθυσμού της μεγάλης κοιλίας στα αιθέρια έλαια επιφέρει ωστόσο τη σταδιακή προσαρμογή του, με συνεπακόλουθο να παρατηρείται μείωση της αποδόμησης των πρωτεϊνών στη μεγάλη κοιλία και απορρόφησής τους στον εντερικό σωλήνα. Επίσης,  υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία ότι ορισμένα αιθέρια έλαια μειώνουν το ποσοστό παραγωγής αμμωνίας που παράγουν τα βακτήρια. Ως εκ τούτου, τα αιθέρια έλαια μπορεί να χρησιμοποιηθούν ώστε να χειραγωγηθεί η στομαχική ζύμωση με επιλεκτική διαφοροποίηση ορισμένων ειδών μικροβίων αν και, μέχρι στιγμής, η έρευνα βρίσκεται μάλλον σε πρώιμο στάδιο.

   Κουνέλια

Ένας σχετικά περιορισμένος αριθμός κλινικών δοκιμών in vivo εμφανίζονται στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με τη χρήση αρωματικών φυτών στη διατροφή των κουνελιών. Σε κάποιες απ’ αυτές διαπιστώθηκε αύξηση της ανάπτυξης των κουνελιών μετά την ενσωμάτωση αποξηραμένης ρίγανης στη κονικλοτροφή ενώ σε άλλες παρατηρήθηκε βελτίωση της κατάστασης της υγείας των κουνελιών και βελτίωση του προφίλ των αμινοξέων του σφαγίου με την προσθήκη αιθέριων ελαίων ρίγανης και φασκόμηλου. Σε άλλες έρευνες διαπιστώθηκε πως η χρήση αιθέριου ελαίου δεν επηρέασε  τις αποδόσεις των κουνελιών αλλά παρατηρήθηκε μια αξιοπρόσεκτη βελτίωση των αντιοξειδωτικών χαρακτηριστικών του σφαγίου κατά τη διατήρησή του σε ψυκτικούς θαλάμους. Επίσης τα σφάγια αυτά εμφάνισαν λιγότερα βλεννώδη εκκρίματα και δυσάρεστες οσμές σε σύγκριση με τα κουνέλια της ομάδας ελέγχου. Πιθανολογείται ότι συστατικά του αιθέριου ελαίου της ρίγανης και του φασκόμηλου εισέρχονται στο κυκλοφορικό μέσω του οποίου κατανέμονται στους ιστούς και διατηρούνται για ικανό χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται τα αντιοξειδωτικά χαρακτηριστικά και αντιμικροβιακές ιδιότητες στο σφάγιο των κουνελιών.

 Τα αρωματικά φυτά και τα αιθέρια έλαια  ως φυσικά αντιοξειδωτικά.

Ως αντιοξειδωτικά χαρακτηρίζονται όλες οι ουσίες οι οποίες προστίθενται στα τρόφιμα με σκοπό να τα προστατεύσουν από την οξειδωτική τάγκιση, ανεξάρτητα από το μηχανισμό δράσης τους. Η προσθήκη αντιοξειδωτικών στα τρόφιμα είναι ιδιαίτερα σημαντική, επειδή, με την καταστολή σχηματισμού των ελευθέρων ριζών κατά την αυτοοξείδωση των λιπαρών ουσιών, παρεμποδίζει την ανάπτυξη των καρδιοαγγειακών παθήσεων και του καρκίνου και επιβραδύνει τη γήρανση του ανθρώπου.

Τα αντιοξειδωτικά που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της οξειδωτικής τάγκισης των λιπαρών ουσιών στα τρόφιμα διακρίνονται σε:

α) συνθετικά αντιοξειδωτικά

και β) φυσικά αντιοξειδωτικά.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον που αφορά στη χρήση φυσικών πρόσθετων υλών για τη χρήση τους ως αντιοξειδωτικά, στα τρόφιμα. Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τα φυσικά αντιοξειδωτικά προκύπτει από πιθανούς κινδύνους που υποκρύπτουν για την υγεία του καταναλωτή τα συνθετικά αντιοξειδωτικά. Σε έρευνα που έγινε για την τοξικότητα των συνθετικών αντιοξειδωτικών βρέθηκε ότι ο γαλλικός προπυλεστέρας προκάλεσε κάποια μεταβολή στα νεφρά των πειραματόζωων. Τα υπόλοιπα αντιοξειδωτικά είχαν τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιδράσεις. Για την βουτυλοϋδροξυανισόλη (ΒΗΑ) υπάρχουν πολλά στοιχεία για την αρνητική της επίδραση στα πειραματόζωα, αλλά τα στοιχεία είναι αντιφατικά για την επίδρασή της στον άνθρωπο. Το βουτυλικό υδροξυτολουόλιο (ΒΗΤ) πολλαπλασίασε την ανάπτυξη της υπερπλασίας του θυρεοειδούς σε πειραματόζωα, αλλά μείωσε την συχνότητα καρκίνων. Γενικά, θεωρείται ακίνδυνο για τον άνθρωπο, όταν χορηγείται σε χαμηλές συγκεντρώσεις, αλλά μια έρευνα έδειξε ότι προκαλεί καταστροφή των χρωμοσωμάτων. Η τριτογενής-βουτυλο-υδροκινόνη (ΤΒΗQ) προκάλεσε σημαντικές μεταβολές στον οισοφάγο και στο ανώτερο τμήμα του στομάχου σε πειραματόζωα αλλά μείωσε την συχνότητα των καρκίνων στο παχύ έντερο.

Τα Χειλανθή και ιδιαίτερα το δεντρολίβανο, η ρίγανη και η φασκομηλιά, έχουν μελετηθεί εκτενώς για τους αντιοξειδωτική τους δράση ως πρόσθετα τροφίμων. Τη μεγαλύτερη αντιοξειδωτική δράση φαίνεται να έχει το δενδρολίβανο, τα εκχυλίσματα του οποίου βρίσκουν σήμερα εμπορική εφαρμογή. Ωστόσο, από σχετικά πρόσφατη μελέτη⁽¹⁾ διαπιστώθηκε ότι «...το αιθέριο έλαιο των φυτών θρούμπι και θυμάρι και λιγότερο του δενδρολίβανου και του φασκόμηλου μπορούν να θεωρηθούν καλές πηγές φυσικών αντιοξειδωτικών, όταν προστεθούν στα τρόφιμα στις κατάλληλες συγκεντρώσεις. Συγκρινόμενα με τα γνωστά αντιοξειδωτικά ασκορβικό οξύ και BHT, θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν σε ποσότητες 4-7 φορές μεγαλύτερες από αυτά. Το αιθέριο έλαιο της μυρτιάς, του σχίνου και πολύ περισσότερο του μάραθου δεν φαίνεται να έχουν αντιοξειδωτική δράση που να τα καθιστά χρήσιμα για τέτοιες χρήσεις στα τρόφιμα.»

Εκτός από την εφαρμογή των αρωματικών φυτών και των αιθέριων ελαίων τους ως φυσικά πρόσθετα για τη συντήρηση του επεξεργασμένου κρέατος, μελέτες έδειξαν ότι βελτιώνουν την οξειδοαναγωγική ισορροπία σε διάφορα όργανα του σώματος των ζώων και μετριάζουν τις οξειδωτικές βλάβες που μπορούν να προκληθούν από διάφορα φυσιολογικά στρεσογόνα. 

 Αντιμικροβιακή και κοκκιδιοστατική δράση των αρωματικών φυτών και των ΕΟs

Σε μελέτη σε χοιρίδια διαπιστώθηκε ότι, η προσθήκη 40 mg/kg μίγματος καρβακρόλης, θυμόλης, ανιθόλης και λιμονένιου στη ζωοτροφή τους, μείωσε το φορτίο E. coli μετά από μετρήσεις στο άκρο του ειλεού, και κατά συνέπεια τις παρατηρούμενες ποσότητες τοξικών βιογενών αμινών. Επίσης, ορισμένες μελέτες έδειξαν μια σαφής μείωση του Clostridium perfringens στη νήστιδα και στο τυφλό έντερο ορνίθων κρεατοπαραγωγής, μετά από προσθήκη μειγμάτων αιθέριων ελαίων στη τροφή τους.

Θα πρέπει όμως να δοθεί προσοχή, στις ενδεχόμενες αρνητικές επιπτώσεις που προκαλούνται από την προσθήκη αιθέριων ελαίων στα υγιή εντερικά βακτήρια. Σε μελέτη διαπιστώθηκε ότι προσθήκη αιθέριου ελαίου ρίγανης σε τροφή ορνίθων, παρατηρήθηκε ισχυρή βακτηριοκτόνο δράση ενάντια σε γαλακτοβάκιλλους, ενώ σε άλλη μελέτη βρέθηκε ότι το αιθέριο έλαιο ρίγανης επέδρασε αρνητικά στη συγκέντρωση των ευεργετικά συμβιούντων βακτηρίων του γένους Faecalibacterium prausnitzii.

φωτ. 1

Επίσης, στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι ενσωμάτωση αποξηραμένων φύλλων της Artemisia annua στη ζωοτροφή ορνίθων θα μπορούσαν να τις προστατεύσουν από τις αλλοιώσεις του τυφλού εντέρου που προκαλούνται από προσβολές του κοκκιδίου Eimeria tenella.(φωτ.1) Η ίδια δράση παρατηρείται και με την ενσωμάτωση αιθέριου ελαίου ρίγανης ή των αποξηραμένων φύλλων του. Ένα άλλο αρωματικό φυτό της μεσογειακής χλωρίδας, που ανήκει στην οικογένεια των Χειλανθών, το τσάι του Ολύμπου (Sideritis euboea - Σιδηρίτης η ευβοϊκή),  εμφανίζει επίσης κοκκιδιοστατική δράση σε κρεοπαραγωγά ορνίθια αν και σε σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα σε σχέση με εκείνη των κοινών εμπορικών κοκκιδιοστατικών.

 Διαπιστώσεις - Επίλογος

Η τεράστια αυξητική τάση στην παραγωγή αρωματικών φυτών και αιθέριων ελαίων δυστυχώς προηγείται της επιστημονικής τεκμηρίωσης. (γραφ. 1). Εκτός από τα αντιφατικά αποτελέσματα και τους

ασαφής μηχανισμούς δράσης των προϊόντων αυτών, οι προκλήσεις της χρήσης αιθέριων ελαίων και αρωματικών φυτών στη διατροφή των ζώων μπορεί επίσης να περιλαμβάνει παρενέργειες, ρυθμιστικά και τεχνολογικά εμπόδια και προβληματική σχέση κόστους-αποτελεσματικότητας.  Η βαθύτερη κατανόηση των επιπτώσεων της χρήσης γενικότερα φυτογόνων ενώσεων στις τρεις συνιστώσες του γαστρεντερικού συστήματος, 1. εντερική χλωρίδα, 2. φυσιολογία του εντέρου και 3. ανοσολογία καθώς και τους μηχανισμούς δράσης των φυτογόνων ενώσεων, θα μας επέτρεπαν να κάνουμε την καλύτερη χρήση των ουσιών αυτών για μια οικονομικά αποτελεσματική και βιώσιμη ζωική παραγωγή. Τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα δείχνουν ότι η χρήση των αρωματικών φυτών και των αιθέριων ελαίων στη διατροφή των ζώων και στη τεχνολογία των ζωικών προϊόντων είναι πολλά υποσχόμενη με την επισήμανση βέβαια ότι μέχρι να αποφανθεί η επιστήμη σχετικά, φρόνιμο θα είναι να μην πειραματιζόμαστε στη χρήση τους, θεωρώντας ότι είναι απλά «χόρτα»,  θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την υγεία ζώων και ανθρώπων.   

Πηγές

(1) Χρυσαυγή Γαρδέλη, (2009) Μελέτη της Χημικής Σύστασης Αιθέριων Ελαίων ορισμένων Αρωματικών Φυτών της Ελληνικής Χλωρίδας, Διδακτορική διατριβή.

(2) Efterpi Christaki , Eleftherios Bonos , Ilias Giannenas  and Panagiota Florou-Paneri. Aromatic Plants as a Source of Bioactive Compounds, A review. Agriculture 2012, 2, 228-243.

(3) C. Franz, K. H. C. Baserb and W. Windischc, Essential oils and aromatic plants in animal
feeding – a European perspective. A review., Flavour Fragr. J. 2010, 25, 327–340.

(4) Chengbo Yang , M.A. Kabir Chowdhury , Yongqing Hou  and Joshua Gong. Phytogenic Compounds as Alternatives to In-Feed Antibiotics: Potentials and Challenges in Application. A review. Pathogens 2015, 4, 137-156.

(5) Zhaikai Zeng, Sai Zhang, Hongliang Wang and Xiangshu Piao. Essential oil and aromatic plants as feed additives in non-ruminant nutrition: a review. Journal of Animal Science and Biotechnology (2015) 6:7.

(6) M. Tajodini, P. Moghbeli, H.R. Saeedi and M. Effati. The Effect of Medicinal Plants as a Feed Additive in Ruminant Nutrition. Iranian Journal of Applied Animal Science (2014) 4(4), 681-686.

Για ποια ελληνική αγροτική παραγωγή μιλάμε;

Μιλάμε πολλές φορές υπερηφάνως για την πρωτογενή παραγωγή στην Ελλάδα αγνοώντας τα βασικά τα οποία οι επαγγελματίες της γης ξέρουν καλύτερα απ΄ τον καθένα. Οι περισσότεροι που δεν ανήκουν στον αγροτικό χώρο έχουν μια βαθιά άγνοια των σύγχρονων δεδομένων συνοψίζοντας τις όποιες γνώσεις τους στο δίπτυχο "επιδοτήσεις" και "παραδοσιακοί καλλιεργητές".

Δεν είναι όμως έτσι. Πόσοι γνωρίζουν για παράδειγμα την τιμή ενός φακέλου 1000 σπόρων τομάτας οι οποίες προορίζονται για την παραγωγή μισού στρέμματος θερμοκηπίου κατά τη διάρκεια μιας  καλλιεργητικής περιόδου;Ας δεχτούμε ως δεδομένο πως εδώ και χρόνια έχουμε ξεφύγει από την παραδοσιακή μορφή καλλιέργειας και όπως και οι άλλοι συνάδερφοι μας στο εξωτερικό έχουμε εισέλθει σε μια νέα αγροτική εποχή.Για να καταφέρει ο σύγχρονος αγρότης παγκοσμίως να παράγει, πρέπει να κάνει χρήση πολλών υπηρεσιών και εφοδίων τα οποία στο παρελθόν φάνταζαν μη απαραίτητα και τα οποία συνδιαμορφώνουν το τελικό κόστος των προϊόντων. Από τα "αγροεφόδια" αυτά εξαρτόμαστε όλοι οι παραγωγοί. Δεν είναι δυνατόν να παράξεις χωρίς σπόρους για παράδειγμα ή χωρίς καύσιμα. Είναι αδύνατον να καλλιεργήσεις χωρίς τρακτέρ ή χωρίς ανταλλακτικά γι΄ αυτό.

Ας κάνουμε λοιπόν πρόχειρη παράθεση των σύγχρονων βασικών συντελεστών παραγωγής, για τα οποία ελάχιστοι μιλούν και ακόμη λιγότεροι κατέχουν, αναφέροντας κατά περίπτωση και τις Χώρες από τις οποίες κατά κύριο λόγο τα προμηθευόμαστε, για να ξέρουμε στην δική μας περίπτωση που περίπου βρισκόμαστε.

- Σπόροι - εισαγόμενοι σχεδόν στο σύνολο τους... (Ολλανδία, ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ισραήλ, Ιταλία, Γαλλία)
- Φυτοχώματα - εισαγόμενα (Λιθουανία, Γερμανία, Ολλανδία, Φινλανδία)
- Αγροτικά μηχανήματα και παρελκόμενα - εισαγωγής (Ιταλία, Γερμανία, Ολλανδία, ΗΠΑ)
- Αυτοματισμοί και συστήματα ελέγχου περιβάλλοντος - εισαγωγής (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία)
- Υδροπονικός εξοπλισμός - εισαγωγής (Ολλανδία)
- Αντλητικά συγκροτήματα - εισαγωγής (Γερμανία, Ιταλία, Δανία)
- Επαγγελματικά οχήματα και άλλα μέσα μεταφοράς - εισαγόμενα (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία)
- Λιπάσματα - εισαγωγής (Γερμανία, Ισραήλ, Ιταλία, ΗΠΑ)
- Φυτοπροστατευτικά προϊόντα - εισαγωγής (Γερμανία, ΗΠΑ)
- Τεχνικός εξοπλισμός όπως εργαλεία κα. στο σύνολο τους εισαγωγής (Ιαπωνία, ΗΠΑ, Γερμανία)
- Θερμοκήπια κατά ένα μεγάλο μέρος εισαγωγής (Ολλανδία, Ισραήλ, Γαλλία, Ιταλία)
- Δίχτυα σκίασης εισαγωγής (Ιταλία, Ισραήλ)
- Υλικά συσκευασίας κατά ένα μεγάλο μέρος εισαγόμενα από διάφορες Χώρες
- Αρδευτικός εξοπλισμός ευτυχώς κατά ένα μεγάλο μέρος Ελληνικός
- Καύσιμα, λιπαντικά και άλλα αναλώσιμα - εισαγωγής
- Ζυγοί, εκτυπωτικά μηχανήματα, συσκευαστήρια, ψυγεία ως επι το πλείστον εισαγωγής από διάφορες Χώρες
- Ζωοτροφές οι περισσότερες από άλλες Χώρες εκτός Ελλάδος
- Αμελκτικός εξοπλισμός εισαγωγής (Ιταλία, Ολλανδία, Γαλλία)
- Ζωικό κεφάλαιο αναπαραγωγής σχεδόν στο σύνολό του εισαγόμενο. (Ιταλία, Ολλανδία, Γαλλία, Ισπανία)
- Μηχανολογικός εξοπλισμός παστερίωσης, τυροκομίας και επεξεργασίας γάλακτος εισαγόμενος από διάφορες Χώρες
- Εξοπλισμός ελαιοτριβείων (Ιταλία)
- Ηλεκτρικό ρεύμα ως επί το πλείστον εγχώριο
- Μισθωτή εργασία κατά αποκλειστικότητα σχεδόν από μετανάστες. (Αλβανία, Πακιστάν, Ινδία, Βουλγαρία, Πολωνία, Ρουμανία, Αίγυπτος, Ιράκ)

Για κάθε ευρώ που λαμβάνουν από την πώληση των προϊόντων τους οι Έλληνες παραγωγοί τα 90 και πλέον ευρωλεπτά είναι δεδομένο πως φεύγουν εκτός Ελλάδος.

Είναι κάτι παραπάνω από εύλογο να συμπεράνει κανείς πως σχεδόν οι μόνοι σοβαροί συντελεστές εγχώριας παραγωγής είναι τελικά οι ίδιοι οι αγρότες, η γη, το νερό, η ατμόσφαιρα και ο ήλιος. Αυτά όμως τα διαθέτουν οι πάντες.

Αρκούν αυτά για να μας κάνουν ανταγωνιστικούς ή έστω υπολογίσιμους; Μας δίνουν αυτά που έχουμε έστω και ένα μικρό προβάδισμα εξασφαλίζοντας έστω και μια μικρή προοπτική για το μέλλον;

Πιθανόν να φτάσει κανείς στο συμπέρασμα πως είμαστε χαμένοι από χέρι...

Όλη η αγορά των προμηθειών έχει ήδη καταληφθεί από δυνατούς παγκόσμιους παίκτες. Σε μεγάλο βαθμό θα έχει δίκιο.

Άρα δεν υπάρχει καμία προοπτική;

Θα επιχειρήσω να δώσω μια απάντηση/παράδειγμα προς μίμηση. Η περίπτωση ανάπτυξης που ταιριάζει περισσότερο στην θέση μας είναι αυτή του Ισραήλ. Πριν το 1960 το Ισραήλ "παρήγαγε" μόνο πέτρες και άμμο. Το νερό τους μετά βίας έφτανε για να πιούν οι άνθρωποι, ενώ για τις καλλιέργειες δεν επαρκούσε ούτε κατά διάνοια. Ήλιος καυτός σχεδόν όλο τον χρόνο και καλλιεργήσιμες εκτάσεις άνευ αξίας αναφοράς.

Σήμερα καταφέρνουν να παράγουν στην άμμο κάτω από υπερσύγχρονα θερμοκήπια και ειδικά δίχτυα σκίασης τα οποία κρατούν τα παθογόνα έντομα μακριά από την καλλιέργεια, αφήνοντας μόνο μέρος της ηλιακής ακτινοβολίας να εισέλθει! Παράγουν τα πάντα. Από πιπεριές μέχρι ρόδια και... σουλτανίνα. Το νερό τους προέρχεται από την θάλασσα μέσω επεξεργασίας μονάδων αφαλάτωσης.

Η έμφαση όμως δεν δίνεται μόνο στην παραγωγή βρώσιμων ειδών. Τα λεφτά και το μέλλον βρίσκονται στα αγροεφόδια και εκεί έχουν επικεντρώσει τις προσπάθειες τους. Μιας και στους Έλληνες δεν αρέσει να σκάβουν, μήπως πρέπει να παραδειγματιστούμε;

5 γραμμάρια σπόρος υβριδίου τομάτας (δηλαδή 1000 σπόροι) κοστίζει περί τα 260 Ευρώ. Το 1 κιλό δηλαδή στοιχίζει 52.000 Ευρώ την ίδια στιγμή που ένα κιλό χρυσού 24k σήμερα αξίζει 31.800 Ευρώ. Μια μέση θερμοκηπιακή μονάδα στην Κρήτη έκτασης 10 στρεμμάτων χρειάζεται τον χρόνο 40.000 + 4.000 (οι απώλειες) για σπόρους. Δηλαδή 11.440 Ευρώ.

-Πόσοι από αυτούς τους σπόρους παράγονται στην Ελλάδα;
-Μηδέν!
-Όλοι σχεδόν εισάγονται!
-Μήπως πρέπει να το ξανασκεφτούμε;

Το Ισραήλ είναι μια από τις λίγες ηγέτιδες δυνάμεις στην ταχέως εξελισσόμενη και πολλά υποσχόμενη αγορά της σποροπαραγωγής υβριδίων τα οποία χρησιμοποιούν εκατομμύρια αγρότες σε όλο τον κόσμο. Είναι κορυφαίοι στην τεχνολογία διαχείρισης υδάτινων πόρων και αφαλάτωσης. Είναι ανερχόμενη δύναμη στην παραγωγή εξειδικευμένων λιπασμάτων, ωφέλιμων εντόμων που χρησιμοποιούνται στην βιολογική γεωργία, στα σύγχρονα θερμοκήπια, στα διχτυοκήπια, στις τεχνολογίες ελέγχου περιβάλλοντος κτλ.

Το μέλλον είναι στην παραγωγή προϊόντων έντασης τεχνολογίας και όχι στην κατ΄ αποκλειστικότητα βασική πρωτογενή παραγωγή.

• Μπορούμε να ακολουθήσουμε το παράδειγμά τους έστω και στο ελάχιστο ή θα συνεχίσουμε το δικό μας αντιπαράδειγμα;
• Έχει μέλλον η παραγωγή χιλιάδων τόνων σκληρού σίτου;
• Μπορούμε να μάθουμε από τους επιτυχημένους του σήμερα οι οποίοι ούτε καν υπήρχαν πριν μερικά χρόνια;

Τα ερώτημα αφορούν και τους Έλληνες καλλιεργητές, αλλά κυρίως την πολιτική τάξη. Προέχει όμως η πρακτική αποτίμηση της θέσης που βρισκόμαστε χωρίς ξεσπάσματα φαντασιοπληξίας και ανύπαρκτου μεγαλείου.

Υ.Γ Αφήνω επίτηδες εκτός αναφοράς τις επιδοτήσεις από την ΕΕ τις οποίες λαμβάνει μεγάλο μέρος των παραγωγών, (όχι όλοι έτσι όπως νομίζουν οι περισσότεροι) καθότι δεν υπολογίζονται ως συντελεστής παραγωγής, αλλά ως επίδομα προοριζόμενο να τους κρατήσει σε αυτή την δύσκολη εργασία.

Νάσος Χρυσίνας - επιχειρηματίας – αγρότης  - nchrisinas@gmail.com

Πηγή: Capital

Χρήσεις φυκών στην αγροτική παραγωγή.

Τα φύκη είναι φωτοσυνθετικοί φυτικοί οργανισμοί που δεν έχουν βλαστούς, φύλλα και ρίζες, όπως τα ανώτερα φυτά όμως δεν ανήκουν στο αυστηρώς ορισμένο βασίλειο των Φυτών. Είναι μονοκύτταροι ή πολυκύτταροι οργανισμοί και παρουσιάζουν μεγάλη μορφολογική ποικιλότητα.

Ο ρόλος των φυκών αλλά και των αναπτύξεών τους στις βραχώδεις θαλάσσιες ακτές είναι αντίστοιχος με αυτό των δασών και των λιβαδιών της στεριάς. Έχουν την δυνατότητα να μετατρέπουν το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂) σε υδατάνθρακες  και σε ανθρακικό ασβέστιο με τον εμποτισμό των κυτταρικών τους τοιχωμάτων με ασβέστιο. Επίσης, η παρουσία τους στο φυτοπλαγκτόν είναι η αρχή της τροφικής αλυσίδας για τους ετερότροφους οργανισμούς που ζουν τόσο στα αλμυρά όσο και στα γλυκά νερά.

Στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 600 είδη φυκών. Σε μια τυπική βραχώδη ακτή συνήθως παρατηρούμαι μεγάλα Φαιοφύκη των γενών Cystoseira και Sargassum. Δίπλα ή πάνω σε αυτά απαντούν πολυάριθμα άλλα μακροφύκη, όπως για παράδειγμα τα γένη Acetabularia, Laurencia, Dictyota, Padina, Jania, Corallina κά. Ωστόσο, πολλά φύκη είναι μικρού μεγέθους και ορατά μόνο με μεγενθυτικό φακό. Στις αμμώδεις παραλίες πιο συχνά απαντώνται το Χλωροφύκος Caulerpa και Codium bursa και το Ροδοφύκος Spyridia.

Χρήσεις φυκών στην αγροτική παραγωγή.

Φυτική παραγωγή

Mια σημαντική εφαρμογή των φυκών είναι η παραγωγή λιπασμάτων και εδαφοβελτιωτικών προϊόντων. Η χρήση μικροφυκών ως εδαφοβελτιωτικού παράγοντα είναι μια πρακτική που εφαρμόζεται εδώ και χρόνια. Η εδαφοβελτιωτική δράση των φυκών οφείλεται στην ικανότητα της βιομάζας τους να κατακρατούν μεγάλες ποσότητες νερού και να βελτιώνουν τα δομικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του εδάφους. Επίσης τα φύκη μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως λίπασμα αργής αποδέσμευσης (slow release) και ειδικά τα αζωτοδεσμευτικά (nitrogen-fixing) είδη όπως τα Anabaena και Nostoc, τα οποία δεσμεύουν το άζωτο από την ατμόσφαιρα και την μετατρέπουν σε οργανική μορφή εντός της βιομάζας τους, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή λιπασμάτων με σαφώς πιο ήπιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε σχέση με την τυπική διαδικασία παραγωγής αζωτούχων λιπασμάτων. (Mάρκου, κλπ).

Εκχυλίσματα θαλασσίων φυκών, που είναι πλούσια σε κυτοκινίνες, χρησιμοποιούνται σε διαφυλλικούς ψεκασμούς για τη βελτίωση της απόδοσης των φυτών ιδιαίτερα όταν οι συνθήκες είναι στρεσογόνες (ξηρασία, παγετός ασθένειες),  επιταχύνουν την ανάπτυξη των φυτών, βελτιώνουν την ποιότητα των καρπών, ενώ βοηθάνε και στη ριζοβολία κατά τη μεταφύτευση.

Ιχθυοκαλλιέργειες - Ζωική παραγωγή

Το ενδιαφέρον με τη χρήση φυκών  δεν περιορίζεται μόνο στη φυτική παραγωγή, αλλά επεκτείνεται και στα ζώα. Για παράδειγμα, η καλλιέργεια φυτοφάγων ζωικών

οργανισμών, όπως ο κοινός αχινός και το αυτί της θάλασσας (haliotis), απαιτούν διατροφή με μακροφύκη. Επιπλέον, μεγάλο ενδιαφέρον υπάρχει για αντικατάσταση μέρους των ζωικών πρωτεϊνών στις ιχθυοτροφές με φυτικές πρωτεΐνες. Πειράματα έδειξαν ότι η αντικατάσταση μέχρι του 10% των πρωτεϊνών των ιχθυαλεύρων με πρωτεΐνες των ειδών Gracilaria bursa-pastoris και Ulva rigida δεν έχει καμιά αρνητική επίδραση στην αύξηση, την κατανάλωση τροφής ή τη σύνθεση της σάρκας των ψαριών.

Η χημική σύνθεση πολλών φυκών, αν και όχι σταθερή, τα κατατάσσει στις νέες πολλά υποσχόμενες πρώτες ύλες στη διατροφή των παραγωγικών ζώων.  Πολλά πειράματα έχουν αναδείξει τη αξία ορισμένων φυκών στη διατροφή των μηρυκαστικών. Χορήγηση εναιωρήματος μικροφυκών (Chlorella

και Scenedesmus) σε ποσότητα 10% του σωματικού βάρους παχυνόμενων μόσχων, βελτίωσαν τη πεπτικότητα των ολικών κυτταρινών, ενώ άλλες έρευνες έδειξαν ότι η χορήγηση μακροφυκών Ascophyllum nodosum σε σιτηρέσια μοσχαριών ενδυνάμωσε το ανοσοποιητικό τους σύστημα και βελτίωσε τη ποιότητα του κρέατος. Η χορήγηση μακροφυκών Ascophyllum nodosum σε αγελάδες γαλακτοπαραγωγής μεγάλου σωματικού βάρους, ιδιαίτερα κατά τους θερινούς μήνες, είχε ως αποτέλεσμα τον αυξημένο αριθμό κυήσεων των

ζώων καθώς και την αύξηση της γαλακτοπαραγωγής, και της περιεκτικότητας του γάλακτος σε λίπος, πρωτεΐνες και λακτόζη.

Τα τελευταία χρόνια, γίνεται χρήση των φυκών στη διατροφή των μηρυκαστικών με σκοπό την προσφορά δια μέσου των γαλακτοκομικών προϊόντων και του κρέατος των πολύτιμων για την υγεία του ανθρώπου πολυακόρεστων λιπαρών οξέων. Έρευνες έχουν δείξει πως η ενσωμάτωση μικροφυκών Schizochytrium sp.στα σιτηρέσια γαλακτοπαραγωγών αγελάδων, είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση της περιεκτικότητας του εικοσιεξανοϊκού οξέος (DHA) και του συζευγμένου λινελαϊκού οξέος (CLA) στο λίπος του γάλατος, ενώ παράλληλα μείωσε την περιεκτικότητά του σε κορεσμένα λιπαρά οξέα. Επίσης, η χορήγηση μικροφυκών Schizochytrium sp.στα σιτηρέσια αιγών που βρίσκονταν στο στάδιο της γαλακτοπαραγωγής εμπλούτισε τα γαλακτοκομικά τους προϊόντα (τυρί φέτα, γιαούρτι) με DHA, EDA και εικοσιδυαπενταενοϊκό οξύ. Παρόμοια αποτελέσματα έχουν επιβεβαιωθεί ύστερα από χορήγηση  φυκών πλούσιων σε πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, σε χοίρους και κουνέλια.

Άλλοι ερευνητές βρήκαν ότι ενσωμάτωση μικροφυκών του είδους Chlorella, σε ποσοστό 2% και 10% στο σιτηρέσιο αυγοπαραγωγών ορνίθων, είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση του λινολενικού οξέος (ω-3) στη λέκιθο των αυγών και την παράλληλη μείωση του εικοσιτετραενοϊκού οξέος (ω-6), ειδικότερα όταν το ποσοστό προσθήκης των φυκιών στο σιτηρέσιο ήταν 10%. Επιπλέον, εμφανίστηκε τάση μείωσης της ολικής χοληστερόλης/100 g λεκίθου.

Καλλιέργεια μικροφυκών.

Η καλλιέργεια ποικίλει ανάλογα με το τελικό προϊόν και γενικά δεν θεωρείται απλή. Απαιτείται συνδυασμός της τεχνολογίας φυτικής παραγωγής με αυτήν της μικροβιακής τεχνολογίας δεδομένης της φύσης των οργανισμών οι οποίοι είναι μικροσκοπικοί (κατά κανόνα μονοκύτταροι) υδρόβιοι, και φωτοσυνθετικοί. Παρά τα μεγάλα προβλήματα που υφίστανται στην παραγωγή και την προ-επεξεργασία (συγκομιδή, ξήρανση, κτλ) οι προοπτικές είναι ενθαρρυντικές.

Η καλλιέργεια των μικροφυκών μπορεί να πραγματοποιηθεί σε ανοικτούς ή κλειστούς τύπους καλλιεργειών. Στις ανοικτού τύπου καλλιέργειες, τα μικροφύκη καλλιεργούνται σε τεχνητούς ή φυσικούς περιέκτες, όπως δεξαμενές, νερόλακκοι, λίμνες κλπ. Στις κλειστού τύπου καλλιέργειες η καλλιέργεια γίνεται εντός διαφόρων σχημάτων κλειστών περιεκτών που ονομάζονται φωτοβιοαντιδραστήρες (photobioreactors).

Photobioreactor

Ειδικά ορισμένα μικροφύκη που περιέχουν υψηλές ποσότητες πρωτεϊνών, η καλλιέργειά τους προϋποθέτει την εφαρμογή σημαντικών ποσοτήτων ανόργανων αζωτούχων λιπασμάτων. Από την σκοπιά της περιβαλλοντικής προστασίας, αλλά και της οικονομικότητας, η χρήση συνθετικών αζωτούχων (αλλά και φωσφορικών) λιπασμάτων δεν αποτελούν λύση αειφορίας. Για την κάλυψη των αναγκών των καλλιεργειών σε θρεπτικά στοιχεία αλλά και για την αποφυγή χρήσης συνθετικών λιπασμάτων, η καλλιέργεια των μικροφυκών μπορεί να γίνει σε υποστρώματα τα οποία περιέχουν απόβλητα. Ειδικά τα απόβλητα του κτηνοτροφικού τομέα, που έχουν αυξημένες συγκέντρωση αζώτου, προσιδιάζουν για την χρήση τους για την καλλιέργεια μικροφυκών. Ορισμένα απόβλητα του γεωργο-κτηνοτροφικού τομέα που έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για την καλλιέργεια μικροφυκών είναι απόβλητα χοιροστασίου, πτηνοτροφικά απόβλητα καθώς και απόβλητα ελαιοτριβείων και τυροκομείων. Η χρήση των αποβλήτων για καλλιέργεια μικροφυκών γίνεται είτε σε πρωτογενές (αδιαχείριστα απόβλητα) είτε σε τριτογενές στάδιο. Το τριτογενές στάδιο αναφέρεται στην χρήση αποβλήτων που έχουν υποστεί ήδη διαχείριση είτε με αερόβια σταθεροποίησή τους είτε με αναερόβια χώνευσή τους.

Συμπερασματικά, τα φύκια θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν  στη διατροφή των ζώων εξαιτίας των σημαντικών ιδιοτήτων τους αλλά και για τη παραγωγή λιπασμάτων και εδαφοβελτιωτικών προϊόντων και τη βελτίωση της απόδοσης των φυτών. Ωστόσο, απαιτείται περαιτέρω έρευνα αφενός για την επιστημονική τεκμηρίωση των χρήσεών τους στον αγροτικό τομέα και αφετέρου στην ανάπτυξη τεχνολογιών που θα καταστήσουν οικονομικά βιώσιμη την καλλιέργεια φυκών σε βιομηχανική κλίμακα.

Πηγές:

ΜΙΚΡΟΦΥΚH: ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ, Γιώργος Μάρκου, Ιωάννης Τζοβενής, Ηλίας Νερατζής

The use of algae in animal nutrition, Christaki E., DVM, PhD, Karatzia M., DA, MSc, Florou-Paneri P., DVM, PhD

Use of Micro-algae in Organic Poultry Diets, Dr. Jacquie Jacob Ph.D., University of Kentucky

http://www.feednavigator.com/

http://www.algae4feed.org/

Λειτουργικά τρόφιμα

Την περασμένη Παρασκευή 22 Μαΐου, στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας Αγροτικών Προϊόντων/Τμήμα Γάλακτος Ιωαννίνων,  ο συνάδελφος γεωπόνος Δρ Ζελοβίτης Γιάννης παρουσίασε την πρότασή του για τη «Δημιουργία ενός λειτουργικού τροφίμου από γάλα κεφίρ και προσθήκη του αλκοολικού εκχυλίσματος των δύο συνεργούντων φυτών Viscum album και Abies Alba.»

Στην ενδιαφέρουσα παρουσίασή του, ο Δρ Γιάννης Ζελοβίτης ανέπτυξε τα οφέλη της κατανάλωσης κεφίρ, ενός φυσικού προβιοτικού με πολλές και εξαιρετικές ιδιότητες, ικανό να βελτιώσει την υγεία του ανθρώπου. Στη συνέχεια αναφέρθηκε στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Viscum album (ιξός) και του Abies alba (έλατο) που τους προσδίδουν αντικαρκινικές, αντικαρκινογόνες και αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.

Σκοπός αυτής της ερευνητικής πρότασης είναι η εκμετάλλευση των σπουδαίων φαρμακευτικών δράσεων των δύο συνεργούντων φυτών της ελληνικής χλωρίδας (Viscum album και Abies alba), σε συνδυασμό με τις εξίσου σημαντικές ιδιότητες, ενός ιδιαίτερου γαλακτοκομικού προϊόντος (κεφίρ) ώστε να παραχθούν προϊόντα αυξημένης προστιθέμενης αξίας.»

Λειτουργικά τρόφιμα: σύντομη ιστορική αναδρομή

Στην εισαγωγή του, ο Δρ Γιάννης Ζελοβίτης αναφέρθηκε στην ιστορική εξέλιξη της προσέγγισης του ανθρώπου στα θέμα της διατροφής του, στην αρχή ως ανάγκη επιβίωσης και ικανοποίησης της πείνας και της δίψας και στις μέρες μας ως αναπόσπαστο κομμάτι της προσπάθειας για υγιεινές διαιτητικές συνήθειες  αλλά και για την πρόληψη και αντιμετώπιση ασθενειών.

Ότι τα τρόφιμα μπορεί να παρέχουν θεραπευτικά οφέλη, δεν είναι σαφώς μια νέα ιδέα. Το δόγμα, «Άφησε τα τρόφιμα να είναι φάρμακο σου και το φάρμακο σου να είναι τα τρόφιμά σου», υιοθετήθηκε 2500 χρόνια πριν από τον Ιπποκράτη, πατέρα της ιατρικής. Ωστόσο, αυτή η «τροφή ως φάρμακο» φιλοσοφία έπεσε σε σχετική αφάνεια κατά τον 19ο αιώνα με την έλευση της σύγχρονης φαρμακευτικής θεραπείας. Στα 1900, ο σημαντικός ρόλος της διατροφής στην πρόληψη των ασθενειών και την προαγωγή της υγείας ήρθε στο προσκήνιο για άλλη μια φορά.

Κατά τον 20^ο αιώνα, οι επιστήμονες άρχισαν να προσδιορίζουν τη λειτουργία των δραστικών συστατικών στα τρόφιμα, τόσο των φυτών όσο και των ζώων (γνωστά ως phytochemicals και zoochemicals, αντίστοιχα) που δυνητικά θα μπορούσαν να μειώσουν το κίνδυνο για μια ποικιλία χρόνιων ασθενειών. Αυτά τα γεγονότα, σε συνδυασμό με τις σημαντικές τεχνολογικές προόδους και με μια αγορά διψασμένη για νέα προϊόντα, δημιουργήθηκε σήμερα η τάση δημιουργίας «λειτουργικών τροφίμων». 

Τι είναι λειτουργικά τρόφιμα;

Έχουν δοθεί πολλοί ορισμοί για τα λειτουργικά τρόφιμα, αλλά ο ένας που έτυχε πρόσφατα επιστημονικής συναίνεσης είναι ο ακόλουθος: «Τρόφιμα που μπορούν να θεωρηθούν «λειτουργικά» εάν αποδειχθεί σε ικανοποιητικό βαθμό ότι έχουν ευεργετικές επιδράσεις σε μία ή περισσότερες λειτουργίες-στόχους στον οργανισμό, πέρα από τις επαρκείς θρεπτικές επιδράσεις, και με τέτοιο τρόπο που να σχετίζεται είτε με τη βελτίωση της κατάστασης της υγείας και της ευημερίας ή/και με τη μείωση του κινδύνου ασθενειών. Τα λειτουργικά τρόφιμα πρέπει να παραμένουν τρόφιμα και πρέπει να επιφέρουν τα αποτελέσματά τους σε ποσότητες αντίστοιχες με αυτές που κανονικά αναμένονται να καταναλωθούν στη διατροφή. Δεν είναι χάπια ή κάψουλες, αλλά μέρος των φυσιολογικών διαιτητικών συνηθειών». (http://www.eufic.org/)

Κατηγορίες λειτουργικών τροφίμων

·    Γιαούρτια με προβιοτικά (probiotics). Πρόκειται για τα «καλά» ζωντανά μικρόβια, που βρίσκονται στην εντερική χλωρίδα του ανθρώπου και σε ζυμωμένα τρόφιμα, όπως το γιαούρτι με πέτσα, το κεφίρ και το ξινόγαλα, τα οποία, όταν καταναλωθούν σε επαρκή ποσότητα, θεωρείται ότι συμβάλλουν στη δημιουργία μιας «καλής» εντερικής χλωρίδας και στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος.

·        Γάλατα με πρεβιοτικά (prebiotics). Πρόκειται για τα συστατικά των τροφίμων (κυρίως ίνες) που προάγουν την ανάπτυξη των ωφέλιμων βακτηρίων στο έντερο. Δεν αφομοιώνονται από τον ανθρώπινο οργανισμό, αποτελούν όμως την «τροφή» ώστε να αναπτυχθούν περισσότερο τα προβιοτικά στελέχη, βοηθώντας έτσι στη δημιουργία «καλής» εντερικής χλωρίδας.

·    Μαργαρίνες, γαλακτοκομικά και δημητριακά με φυτικές στερόλες και στανόλες. Οι φυτικές στερόλες και στανόλες είναι φυσικά συστατικά ορισμένων φυτικών τροφών, κυρίως των φρούτων και των λαχανικών. Η χημική τους δομή μοιάζει με αυτήν της χοληστερίνης με αποτέλεσμα να τους επιτρέπει να καταλαμβάνουν τη θέση της, και να μειώνεται έτσι σε ένα βαθμό η απορρόφησή της και η αύξηση των επιπέδων της στο αίμα.

·        Ψωμί και αυγά με ω-3 λιπαρά οξέα. Τα ω-3 λιπαρά οξέα, συντελούν στη βελτίωση του λιπιδαιμικού προφίλ, στη μείωση της αρτηριακής πίεσης, έχουν αντιφλεγμονώδη δράση και φαίνεται ότι προστατεύουν από καρδιοπάθειες, ενώ διερευνάται ο ρόλος τους σε χρόνιες παθήσεις (π.χ. ρευματοειδής αρθρίτιδα, ψωρίαση, καρκίνος).

·        Χυμοί φρούτων και λαχανικών που περιέχουν αντιοξειδωτικούς παράγοντες. Τα αντιοξειδωτικά είναι ουσίες οι οποίες αναστέλλουν την οξείδωση των κυττάρων.

·        Ψωμί και μπάρες από μούσλι εμπλουτισμένα με ισοφλαβόνες. Οι ισοφλαβόνες μειώνουν πιθανά τον κίνδυνο εκδήλωσης καρκίνου του μαστού και του προστάτη, καρδιοπαθειών και οστεοπόρωσης. 

Ισχυρισμοί λειτουργικών τροφίμων

Η διατροφική αξία και τα οφέλη των λειτουργικών τροφίμων στην υγεία επισημαίνονται στις συσκευασίες τους με τη χρήση «ισχυρισμών διατροφής ή υγείας». Σε παλαιότερη δημοσίευση, η Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) παρουσίασε τα «λειτουργικά τρόφιμα» που κυκλοφορούσαν το 1999 στην αγορά των Ηνωμένων Πολιτειών σε σχέση με το πόσο ισχυρές ήταν οι επιστημονικές αποδείξεις που τα συνόδευαν. (πιν.1)

Στην Ευρώπη, οι διατροφικοί ισχυρισμοί εγκρίνονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μετά από γνωμοδότηση της «Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίμων» (EFSA) και μπαίνουν σε μια θετική λίστα που υπάρχει στο παράρτημα του Κανονισμού. Οι ισχυρισμοί υγείας, από την άλλη πλευρά, ελέγχονται ανά περίπτωση. Οι ενδιαφερόμενες εταιρείες καταθέτουν ένα σχετικό φάκελο και γίνεται έλεγχος από την κεντρική αρχή της κάθε χώρας μέλος της Ε.Ε.. Στην Ελλάδα υπεύθυνος είναι ο ΕΦΕΤ, ενώ ειδικές κατηγορίες τροφίμων (π.χ. βρεφικές και παιδικές τροφές) είναι στην αρμοδιότητα του ΕΟΦ.

Η αρμόδια ελληνική αρχή εξετάζει την πληρότητα του φακέλου της αίτησης και προωθεί μόνο τις έγκυρες αιτήσεις στην EFSA, η οποία ελέγχει το κάθε προϊόν, προκειμένου να εξασφαλιστεί η επιστημονική αξιολόγηση των εκάστοτε ισχυρισμών. Την τελική, πάντως, έγκριση δίνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Σε κάθε περίπτωση, απαιτούνται αξιόπιστα επιστημονικά στοιχεία από καλά σχεδιασμένες κλινικές, επιδημιολογικές και εργαστηριακές μελέτες και γνωμοδοτήσεις εμπειρογνωμόνων προκειμένου να θεμελιωθούν και να εγκριθούν οι ισχυρισμοί διάφορων «λειτουργικών τροφίμων» που αιτούνται τη κυκλοφορία τους στο εμπόριο.

Διασφάλιση της σωστής ενημέρωσης του καταναλωτή

Στην παγκόσμια αγορά, οι προβλέψεις για τις πωλήσεις λειτουργικών τροφίμων και συμπληρωμάτων διατροφής για το έτος 2015 αγγίζουν το αστρονομικό ποσό των 240 δις δολαρίων. Όπως ανέφερε ο κ. Ζελοβίτης, στα ελληνικά super markets κυκλοφορούν περίπου 800 «λειτουργικά τρόφιμα». Όσο το ενδιαφέρον των καταναλωτών αυξάνεται, τόσο περισσότερο αυξάνεται και η αναγκαιότητα επιστημονικής τεκμηρίωσης των ισχυρισμών αυτών των προϊόντων. Η εμπειρία μας στον αγροδιατροφικό τομέα μας οδηγεί στη σκέψη ότι, η αύξηση  του εμπορικού ενδιαφέροντος σε ορισμένα διατροφικά προϊόντα την ακολουθεί πολλές φορές και η αμφισβήτηση για την ασφάλειά τους. Σε άρθρο του περιοδικού Vita,  o καθηγητής Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης, Αντώνης Καφάτος αναφέρει ότι: «... Όσο για τις αποφάσεις των ευρωπαϊκών επιτροπών, έχω επιφυλάξεις, διότι επηρεάζονται πολύ από τη βιομηχανία». Η επιρροή μεγάλων βιομηχανιών τροφίμων στα κέντρα λήψης αποφάσεων οφείλει να μας προβληματίσει κυρίως για τους ισχυρισμούς υγείας στις ετικέτες των τροφίμων αυτών.

Όπως ήδη αναφέραμε, πρέπει να αποδεικνύεται επιστημονικά ότι η εκάστοτε «ενεργή» ουσία που ενσωματώνεται σε μια φυσική τροφή (υπόστρωμα) απορροφάται από τον οργανισμό ή φτάνει στο σημείο όπου μπορεί να δράσει. Πρέπει επίσης να αποδεικνύεται ότι η κατανάλωση του τροφίμου στις συνήθεις ποσότητες έχει ωφέλιμη δράση για τον οργανισμό, π.χ. μειώνει την πίεση του αίματος, ή ότι μπορεί να μετρηθεί η θετική του επίδραση σε κάποιον βιοχημικό δείκτη, π.χ. στην χοληστερόλη. Οι καταναλωτές πρέπει να έχουν επίγνωση των δυνατοτήτων του κάθε προϊόντος που αυτοδιαφημίζεται ως «λειτουργικό» και να μην πέφτουν θύματα αναπόδεικτων και αόριστων ισχυρισμών.

Η διαδρομή « από την ιδέα ….στον ισχυρισμό υγείας...στο ράφι του super market»

Τα εμπόδια για τη δημιουργία ενός λειτουργικού τροφίμου που πρέπει να ξεπεραστούν είναι πολλά και συνδέονται με τη διατήρηση των εν γένει ποιοτικών χαρακτηριστικών των τροφών, τον προσδιοριζόμενο χρόνο ζωής αυτών, τη διατήρηση του λειτουργικού χαρακτήρα των συστατικών στο τελικό προϊόν και τη «σταθερότητα» των προς ανάπτυξη προϊόντων, την οργανοληπτική ποιότητα ( γεύση , οσμή , εμφάνιση ) κλπ.

Η επίτευξη και πιστοποίηση του προσδοκώμενου «λειτουργικού αποτελέσματος» είναι ένας δρόμος μακρύς και επίπονος και  προϋποθέτει ⁽¹⁾:
n πολύ καλή γνώση του αντικειμένου ,
n οργάνωση και ορθολογικό σχεδιασμό των διαδικασιών και στόχων ,
n αξιόπιστη και ενδελεχή έρευνα αγοράς,
n ειδική επιστημονική έρευνα και ανάπτυξη τεχνολογίας,
n συνεργασίες επιστημονικών και τεχνολογικών ειδικοτήτων και συνέργιες δράσεων.

Ως επίλογο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαφοροποίηση των καταναλωτικών τάσεων του σύγχρονου ανθρώπου και η συνεπακόλουθη ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανίας παραγωγής λειτουργικών τροφίμων δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορη την υφέρπουσα ελληνική οικονομία που ψάχνει εναγωνίως διεξόδους.

Η ερευνητική προσπάθεια αποτελεί προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ προκειμένου να αναπτυχθούν νέα καινοτόμα αγροτικά προϊόντα. Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας εντάσσεται και η ερευνητική πρόταση του γεωπόνου Δρ Γιάννη Ζελοβίτη και του ευχόμαστε να φέρει σε πέρας με επιτυχία το ερευνητικό του έργο για τη δημιουργία ενός νέου λειτουργικού τροφίμου με μεγάλη προστιθέμενη αξία και κυρίως ανταγωνιστικού στη μεγάλη αγορά των προϊόντων αυτών.

<sup>(1) RND - Νέες τάσεις στη ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ και ΤΡΟΦΙΜΩΝ,  Βασίλειος Τσουκαλάς – Χημικός Τροφίμων ( PhD ) με τη συνεργασία του κ. Κωνσταντίνου Τσουκαλά , επιστ. Συνεργάτης, ( Οικονομολόγος – MBA )

άλλες πηγές:</sup>

Functional Foods: Benefits, Concerns and Challenges—A Position Paper from the American Council on Science and Health¹ Clare M. Hasler², J. Nutr. December 1, 2002 vol. 132 no. 12 3772-3781

Λειτουργικά τρόφιμα: Τεχνολογία, προοπτικές, χρήσεις, Κωνσιαντίνα Τζια, Αναπλ. Καθηγήτρια ΕΜΠ,Εργαστήριο Τεχνολογίας Τροφίμων,Σχολή Χημικών Μηχανικών ΕΜΠ

http://www.eufic.org